بدن زنان در تصاویر کتاب‌های درسی پس از انقلاب: بازنمایی و سیاست

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر پسادکتری ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، ایران

چکیده

نظام آموزشی ایران برای تربیت انسان مطلوب خود رویکردی جنسیتی و عمدتا مبتنی بر گفتمان مسلط مردانه در پیش گرفته است. این رویکرد، تقابل‌های دوگانه را در نحوه بازنمایی جنسیتی کاملا طبیعی و بحق نشان داده است. نظام آموزشی از رهگذر برنامه درسی، به دنبال هژمونی هویتی به لحاظ اجتماعی برساخته‌ از زنانگی بوده که از مهمترین ویژگی‌های آن، بدن زنانه است. نظر به اهمیت روزافزون تصویر در فرایند بازنمایی، معناسازی و هویت‌بخشی، توجه این مقاله به تصاویر کتاب‌های درسی معطوف شده است.
با تکیه بر روش پژوهش و گفتمان فوکو، نظریه و مفهوم بازنمایی هال، نظریه گفتمان لاکلائو و موف، رویکرد و مطالعات جنسیت و نحوه روئیت‌پذیری، در این مقاله سعی شده تا بازنمایی بدن زنانه را در کتاب‌های درسی بعد از انقلاب در ارتباط با گفتمان‌های مسلط این چهار دهه دنبال کنیم. کوشش این مقاله بر این بوده تا نظام‌های بازنمایی بدن زنانه در دوره‌های گفتمانی بعد از انقلاب را نقد و تفسیر کند. و به این پرسش پاسخ دهد که چه نظام روئیت‌پذیری، بدن زنانه را در این دوره‌ها نمایندگی و بازنمایی می‌کرده تا از طریق آن نماینده و عامل مطلوب خود را تصویر و ارائه کرده باشد.
بر اساس یافته‌های این مقاله، در منظومه بازنمایی صورت گرفته از بدن زنانه در تصاویر کتاب‌های درسی، با نظام «رؤیت‌پذیری» چندلایه تبعیض‌آمیزی روبرو هستیم؛ از جمله بخش عمده ای از زنان و دخترانی که از نظر پوشش، انتخابی متفاوت از پوشش مطلوب دارند، حذف شده‌اند. از سوی دیگر این نظام عمدتا تابع گفتمان‌ مسلط جذابیت جنسی بوده، بدن‌هایی با پوست روشن، کشیده و لاغر، صورت‌‌های زیبا، بینی‌های کوچک و سربالا را نمایندگی می‌کند که با واقعیت جامعه فاصله دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Women's Body in the Images in School Textbooks after the Revolution: Representation and Politics

نویسنده [English]

  • Ali Jafari
Postdoctoral Researcher, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, Iran
چکیده [English]

The education system in Iran has taken a male-patterned and gender-based approach to up bring its desired and ideal man. Based on dominant masculine discourse, the education system aims to hegemonize this discourse of womanhood through the school curriculum and one of the main specifications of it is women’s body.
We have based our discussion on Foacault's research methodology, the concept of Representation of Stuart Hall, and the Discourse Theory of Laclau and Mouffe and various feminist theories to discuss the relations between the political discourses and representation of women's body in school textbooks after the revolution. We seek to uncover the ideological-political representation of womanhood and women's body in the images of school textbooks that we think is masculine.
According to the findings of this article, the representation of women’s body uses a different discriminating ‘visibility’ system in images in school textbooks. This discrimination shows itself in different levels and layers, including representing the only acceptable type of sexual system in the society, mainly heterosexuals, and ignoring or excluding ‘other uncommon’ types of sexual tendencies from the images as well as the uncommon types of attire that one may choose to use differently from the acceptable and official one.

کلیدواژه‌ها [English]

  • image
  • political discourse
  • representation
  • visibility
  • women's body
منابع انگلیسی
 
Berger, J. (1980). Why look at animals? In About Looking, London: Writers and Readers, PP. 1-26.
Budgeon, S. (2014). The dynamics of gender hegemony: femininities, masculinities and social change. Sociology, 48(2), 317-334.
Burke, E. (1968; 1757). A philosophical enquiry into the origin of our ideas of the sublime and beautiful. ed. James T. Boulton (Notre Dame, IL: University of Notre Dame Press).
Butler, J. (1993). Bodies that matter: on the discursive limites of sex. New York: Routledge.
Butler, J. (2007; 1990). Gender Trouble. Routledge.
Crary, J. (1999). Suspensions of Perception: Attention, Spectacle, and Modern Culture, Cambridge, MA, and London: MIT Press.
Crossley, N. (2004). Ritual, body technique, and (inter) subjectivity: In Kevin Schilbrack (ed.). Thinking Through Rituals: Philosophical Perspectives, Routledge.
Deleuze, G. (1991). Empiricism and subjectivity: an essay on Humen’s theory of human nature (trans Constantin V. Boundas). New York: Columbia.
Derrida, J. (1982) Sending: on representation (trans P. Caws & M. A. Caws). Social Research, Summer.
Dreyfus, H. L., & Rabinow, P. (1982). Michel Foucault Beyond Structuralism and Hermeneutics. University of Chicago Press.
Gayle S. R. (1984). Thinking sex. Notes for a radical theory of the politics of sexuality, In Carole Vance, Pleasure and Danger. Exploring Female Sexuality, Exploring Female Sexuality, Routledge & K. Paul.
Hall, S. (1985). Signification, representation, ideology: Althusser and the post‐structuralist debates, Critical studies in mass communication, 2, N° 2, Juin.
Hall, S. (1997a). Introduction. In: Hall, S (eds) Cultural Representations and Signifying Practices, London: The Open University: 1-12.
Hall, S. (1997b). The work of representation. In: Hall, S (eds) Cultural Representations and Signifying Practices, London: The Open University: 13-74.
Hall, S. (1997c). The spectacle of the ‘Other’ In: Hall, S (eds) Cultural Representations and Signifying Practices, London: The Open University, pp. 223–291.
Honneth, A. (2001). Invisibility: On the Epistemology of Recognition. Aristotelian Society, 75(1), 111–126.
Laclau, E., & Mouffe, C. (2014; 1985). Hegemony and Socialist Strategy. Towards a Radical Democratic Politics. London, Second Edition, Verso.
MacCabe, C. (2008). An interview with Stuart Hall, December 2007. Critical Quarterly, 50(1-2), 24.
Millett, K. (1970). Sexual Politics. Garden City, NY: Doubleday, 43-46.
Mitchell, W.J.T. (1994). Metapictures, In: Picture Theory, The University of Chicago Press, Ltd, London, PP 35-83.
Mulvey, L. (1975). Visual Pleasure and Narrative Cinema. Screen, 16(3), 6–18.
Najmabadi, A. (1997). The erotic vaṭan [homeland] as beloved and mother: to love, to possess, and to protect. Comparative Studies in Society and History, 39(3), 442-467.
Rich, A. (1980). Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence. Signs, 5(4), 631–660.
Rose, G. (2016). Visual methodologies an introduction to researching with visual material. 4th Edition. University of Oxford, UK, Open University, UK.
Said, E. (2000). Invention, Memory and Place. Critical Inquiry, 26(2) (Winter, 2000).
Scheman, N. (1993). Thinking about quality in women’s visual art. In Engenderings: Constructions of Knowledge, Authority, and Privilege, New York: Routledge.
Schippers, M. (2007). Recovering the feminine other: masculinity, femininity, and gender hegemony. Theory and Society, 36(1), 85-102.
Taylor, C. (1994). The politics of recognition. In A. Gutmann (Ed.). Multiculturalism: Examining the politics of recognition (pp. 25-73). Princeton, NJ: Princeton University Press.
Tong, R., & Fernandes, B. T. (2018). Feminist thought a comprehensive introduction (5th ed.). Routledge, ebook.
Traue, B., Blanc, M., & Cambre, C. (2019). Visibilities and visual discourses: rethinking the social with the image. Qualitative Inquiry, 25(4), 327–337.
Webb, J. (2009). Understanding representation. SAGE Publications Ltd.
 
 
منابع فرانسوی
Barthes, R. (1957). Mythologies. Éditions du Seuil.
Barthes, R. (1980). La chambre claire (note sur la photographie). Gallimard.
Boidy M. (2017). Les études visuelles. Presses Universitaire de Vincennes.
Bourdieu, P. (1998). La domination masculine. Paris, Seuil.
Debord, G. (1992). La Société du spectacle. Paris, Gallimard.
Fanon, F. (1952). Peau noire, masques blancs. Edition du Seuil.
Foucault, M. (1966). Les mots et les choses. Paris, Gallimard.
Foucault, M. (1969). L’Archéologie du savoir. Paris, Gallimard.
Foucault, M. (1971). Nietzsche, la généalogie, l'histoire, Hommage à Jean Hyppolite, Paris, PUF.
Foucault, M. (1975). Surveiller et Punir, Naissance de la prison. Paris, Galimard.
Foucault, M. (1976). Histoire de la sexualité. 1. La volonté de savoir, Paris, Gallimard.
Jafari, A. (2012). Canon vestimentaire féminin et pratiques policières en Iran, in Regards Croisés sur la Régulation Sociale des Désordres, sous la direction de Manuel Boucher, Virginie Malochet, L'Harmattan, P103-121, Paris.
Jafari, A. (2014). De l’homme attendu à l’homme aliéné; La domination idéologique dans le système éducatif en Iran ; Thèse de doctorat, Université Paris-Sorbonne.
Pahlavi, M. R. (1979). Réponse à l’histoire. Albin Michel, France.
Paivandi, S. (2006). Religion et éducation en Iran L'échec de l'islamisation, L’harmattan.
Rancière, J. (2003). Le destin des images, la fabrique éditions. La Fabrique éditions.
 
 
منابع فارسی
 
کتاب‌های درسی
پیام‌های آسمانی، اول دبیرستان، ۱۳۹۸.
تعلیمات اجتماعی، سوم ابتدایی، ۱۳۹۰.
تفکر و سبک زندگی، اول دبیرستان، ویژه دختران، ۱۳۹۹.
تفکر و سبک زندگی، دوازدهم دبیرستان، ۱۳۹۹.
دین و زندگی، دهم دبیرستان، ۱۳۹۹.
فارسی، اول دبستان، ۱۳۶۷.
فارسی، اول دبستان، ۱۳۹۰.
فارسی، اول دبستان، ۱۳۹۱.
فارسی، دوم دبستان، ۱۳۶۲.
فارسی، سوم دبستان، ۱۳۸۰.
فارسی، سوم دبستان، ۱۳۹۰.
فارسی، ششم دبستان، ۱۳۹۹.
هدیه‌های آسمانی، سوم دبستان، ۱۳۹۰.
هدیه‌های آسمانی، سوم دبستان، ۱۳۹۹
 
روزنامه‌ها و نشریات
روزنامۀ اطلاعات، ۱۶ اسفند ۱۳۵۷، شمارۀ ۱۵۸۰۲
روزنامۀ اطلاعات، ۱۹ شهریور ۱۳۶۲، شمارۀ ۱۷۱۰۵.
روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۱۳ شهریور ۱۳۷۰، شمارۀ ۳۵۴۶.
روزنامۀ کیهان، ۱۶ اسفند ۱۳۵۷، شمارۀ ۱۰۶۵۵.
روزنامۀ کیهان، ۲ مرداد ۱۳۵۹، شمارۀ ۱۱۰۵۳.
مجلۀ زن روز، ۱۴ مرداد ۱۳۵۴، شمارۀ ۵۳۶.
مجلۀ زن روز، ۲۳ دی، ۱۳۵۷، شمارۀ ۷۰۶.
مجلۀ زن روز، ۳ اسفند ۱۳۴۷، شمارۀ ۲۰۶.
مجلۀ مکتب اسلام، ۱۳۵۳، شمارۀ ۷.
 
کتاب‌ها، مقالات و گزارش‌ها
بی‌نظیر، نگین (1398). «فناوری انضباطی و بدن برساخته در داستان‌های مدرسه». نقد و نظریۀ ادبی، 4(۸)، ۲۷-۴۹.
پهلوی، محمدرضا (1346). انقلاب سفید. چاپ دوم. تهران: نامشخص.
راودراد، اعظم و گیشنیزجانی، گلناز (1396). «گونه‌شناسی الگوهای بازنمایی بدن رسانه‌ای کاربران ایرانی شبکه اجتماعی اینستاگرام». فصلنامۀ مطالعات رسانه‌های نوین، 3(۱۰)، ۲۵۹-۳۰۴.
زین‌الصالحین، حسن و بلخاری قهی، حسن (1398). «سیاست، جنسیت، بازنمایی: تحلیل انتقادی دیدمان جنسیت در دورۀ ناصری». نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 24(۱)، ۳۹-۴۸.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش.
شریعتی، علی (۱۳۹۱)، زن: مجموعه آثار ۲۱. تهران: بنیاد فرهنگی علی شریعتی، نسخۀ الکترونیکی.
شهرام‌نیا، امیرمسعود و زمانی، نجمه سادات (1392). «علل و پیامدهای شکل‌گیری پدیدۀ کشف حجاب در دورۀ پهلوی». فصلنامۀ گنجینۀ اسناد، 23(1)، ۶۲-۸۵.
صادقی، علی‌اشرف و مرادخانی، همایون (1393). «برساخت گفتمانی هویت در کتاب‌های فارسی دورۀ ابتدایی». جامعه‌پژوهی فرهنگی، 5(4)، ۵۹-۸۸.
طباطبایی، محمدحسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات جامعۀ مدرسین.
عزتی قادی، رزیتا و جعفری هفت‌خوانی، نادر (1398). «بازنمایی فرهنگ بدن در مجلات عامه‌پسند زنان، رسانه و فرهنگ». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 9(1)، ۲۰۱-۲۲۵.
غزالی، ابوحامد امام محمد (1361). نصیحةالملوک. تصـحیح و حواشـی و تعلیقـات جـلال‌الـدین همـایی. تهران: بابک.
گنجی، مهدی، امیرمظاهری، امیرمسعود و لبیبی، مهدی (1399). «کشمکش‌های گفتمانی در عرصۀ دستکاری و بازنمایی بدن در زنان». مسائل اجتماعی ایران، 11(1)، ۲۳۳-۲۵۶.
لنگرودی، م. (1375). «نگاهی به چهرۀ زن در ادب پارسی، قسمت نهم نثر پارسی و ستم به جایگاه انسانی-اجتماعی زنان». پیام زن، ۵۴.
محسنی ابوالخیری، علیرضا و حاضری، علی‌محمد (1398). «تحلیلی بر منازعات گفتمانی حجاب در دورۀ جمهوری اسلامی ایران.» فصلنامۀ اندیشۀ سیاسی در اسلام، ۱۹، ۸۳-۱۰۲.
مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری (۱۳۹۳). گزارش نشست تخصصی حجاب؛ آسیب‌شناسی سیاست‌های گذشته، نگاه به آینده.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1397). عوامل مؤثر بر اجرایی شدن سیاست‌های حجاب و راهکارهای پیشرو.
مریدی، محمدرضا و رهگذر، فائزه (1395). «تحولات زیباشناختی مد لباس در ایران پس از انقلاب اسلامی». مبانی نظری هنرهای تجسمی، ۲، ۹۵-۱۰۸.
یاسینی، راضیه (1399). «سیاست‌های گفتمانی پوشاک زنان در ایران در دورۀ پهلوی اول (آمرانه) و دوم (اشاعه‌گرایانه)». فصلنامۀ علمی مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 21(52)، ۸۹-۱۰۸.