اقتصاد و معیشت کوچ‌نشینان غرب زاگرس مرکزی پیش از دولت مدرن از دیدگاه انسان شناسی-باستان شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری باستانشناسی

10.22059/ijar.2022.348779.459774

چکیده

اقتصاد ایل‌های مورد پژوهش(خزل، ملکشاهی و کلهر ایوان) در وحله اول بسیار ساده و ابتدایی می‌نماید که بر تولید و مصرف و بطور کلی اساس آن بر پروروش گوسفند و بز استوار است. به‌طوری که گوسفند را می‌توان ستون اصلی و شاکله این اقتصاد به‌شمار آورد، بعد از آن بز از نظر تعداد نیز دومین حیوان اهلی به شمار می‌رود که این عشایر برای استفاده از موی و کرک، گوشت و پوست آن نگهداری می‌کردند. ترکیب این دو حیوان نیز بیانگر وضعیت اقتصادی خانوار ها به شمار رفته و می‌رود‌. درکنار نگهداری دام به کشاورزی و داد و ستد با جوامع دیگر می‌پردازند که دراین مبادلات بیشتر تولیدات خود را عرضه می‌کردند. بنابراین بررسی سیستم اقتصادی ایل‌های کوچ‌نشین ساکن در غرب زاگرس مرکزی(ایلام) می‌تواند تا حدودی روشن کننده بسیاری از ابهامات در دوران پیش از تاریخی و تاریخی(به ویژه کاسیان) و حتی دوره‌های بعد باشد. این موضوع زمانی اهمیت پیدا می‌کند که با استقرارها و داده‌های باستان‌شناسی روبرو هستیم که نشان‌دهنده تبادلات اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای بین نواحی غرب زاگرس مرکزی با نواحی بین‌النهرین است، اما ماهیت این تبادلات و چگونگی آن نامشخص است و باستان‌شناسان فقط به تشابه و مقایسه این داده‌ها اکتفا کرده‌اند. بنابراین پرداختن به سیستم اقتصادی ایل‌های غرب زاگرس مرکزی که می‌تواند علاوه بر جنبه‌های داخلی اقتصاد این کوچ‌نشینان بخشی از سوالات و زوایای پنهان این مروادات را برای پژوهشگران روشن نماید. بر این اساس کوشیده‌‌ شد، تا ضمن بررسی اقتصاد کوچ‌نشینان و زمینه‌های بومی این اقتصاد، سپس به مطالعه عوامل مختلف از جمله جمعیت، جنگ و غارت و مراکز مبادلاتی و شیوه‌های داد و ستد این کوچ‌نشینان پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Socio Economic and Livelihood of Western Central Zagros Nomads Before the Modern State from an Ethno Archeaological Perspective

نویسنده [English]

  • Ali Nourallahi
Ph.D. of Archeology
چکیده [English]

The economy of Tribs (Khezzel, Malekshahi and Kalhor Aivan) is very simple and basic. which is based on production and consumption and generally based on sheep and goat breeding. So that the sheep can be considered the main pillar and the backbone of this economy, after the goat, it is considered the second domesticated animal in terms of number, which these nomads kept for the use of hair and fur, meat and skin. The combination of these two animals also represents the economic households status. In addition to keeping livestock, they engage in agriculture and trading with other communities, who offered most of their products in these exchanges. Therefore, the study of the economic system of the nomadic tribes living in the west of central Zagros (Ilam) can to some extent clarify many ambiguities in the prehistoric and historical eras (especially Kassites) and even later periods.This issue becomes important when we are faced with settlements and archeological data that indicate extensive economic and cultural exchanges between the western areas of central Zagros with the Mesopotamia areas, but the nature of these exchanges and their manner are unclear.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kalhor Aivan Tribe
  • Khezzel Tribe
  • Malekshahi Tribe
  • Omads Economic System
  • West central Zagros

مراجع

  • آکوپف (هاکوپیان)، گ.ب و حصارف، م. ا. (1376). کردان گوران. ترجمۀ سیروس ایزدی. تهران: هیرمند.
  • ابوالقداره، غلامرضاخان (1384). انیس‌المسافر، به کوشش و مقدمۀ علی‌محمد ساکی. فرهنگ ایران‌زمین، 30، 209-259.
  • استارک، مادلین‌فریا (1363). سفرنامۀ الموت لرستان و ایلام. ترجمۀ علی‌محمد ساکی. تهران: علمی.
  • افشار سیستانی، ایرج (1366). مقدمه‌ای بر شناخت ایل‌ها، چادرنشینان، طوایف عشایری ایران. تهران: مؤلف.
  • افشار سیستانی، ایرج (1372). ایلام و تمدن دیرینۀ آن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • امان‌اللهی بهاروند، سکندر (1384). کوچ‌نشینی در ایران: پژوهشی دربارۀ عشایر و ایلات. تهران: آگاه.
  • برنی، چارلز و لانگ، مارشال (1386). تاریخ اقوام کوه‌نشین شمال غربی ایران. ترجمۀ هوشنگ صادقی. تهران: نگاه.
  • بونت، پی‌یر، گیوم، هانری و زکین، فرانکو (1375). کوچ‌نشینان: جوامع و محیط‌زیست‌های در حال تغییر. ترجمۀ محسن کریمی. پژوهش‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی یونسکو، 2(5)، 2-10.
  • بیتس، دانیل و فرد پلاگ (1390). انسان‌شناسی فرهنگی. ترجمۀ محسن ثلاثی. تهران: علمی.
  • دارک، کن (1379). مبانی نظری باستان‌شناسی. ترجمۀ کامیار عبدی. تهران: نشر دانشگاهی.
  • دوپلانول، گزاویه (1383). کوچ‌نشینان و شبانان. ترجمۀ محمدحسین پاپلی یزدی. تهران: سمت.
  • دیاکونوف، ایگور میخائیلویچ (1390). تاریخ ماد. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • دیگار، ژان پیر (1369). فنون کوچ‌نشینان بختیاری. ترجمۀ اصغر کریمی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی،.
  • دیگار، ژان پیر (1385). انسان و حیوان: مردم‌شناسی انسان و حیوانات اهلی. ترجمۀ اصغر کریمی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکدۀ مردم‌شناسی.
  • دیگار، ژان پی، برنار هورکاد و یان ریشار (1378). ایران در قرن بیستم؛ بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در یکصدسال اخیر. ترجمۀ هوشنگ مهدوی. تهران: البرز.
  • راولینسون، سرهنری (1362). سفرنامۀ راولینسون: گذری از ذهاب به خوزستان. ترجمۀ سکندر امان‌اللهی بهاروند. تهران: آگاه.
  • رزم‌آرا، علی (1320). جغرافیای نظامی پشتکوه. تهران: بی‌نا.
  • ساکی، علی‌محمد (1370). ژاندارمری در لرستان، در زمینۀ ایران‌شناسی. به کوشش چنگیز پهلوان. تهران: به‌نگار، صص 75-93.
  • ساکی، علی‌محمد (1343). جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان. خرم‌آباد: کتاب‌فروشی محمدی.
  • شوستر امریکایی، مورگان (1915). کتاب اختناق ایران. کلکته: حبل‌المتین.
  • شوشتری، میرعبداللطیف‌خان (1363). تحفه‌العالم و ذیل‌التحفه، سفرنامه و خاطرات. به اهتمام صمد موحد. تهران: کتابخانه طهوری.
  • شهبازی، عبدالله (1369). مقدمه‌ای بر شناخت ایلات و عشایر. تهران: نشرنی.
  • صفی‌نژاد، جواد (1367). اقتصاد و کشاورزی عشایر ایران، عشایری. ذخایر انقلاب، 2، 68-86.
  • صفی‌نژاد، جواد (1368). ساخت سنتی در عشایر ایران. نامۀ علوم اجتماعی، 3، 67-99.
  • صفی‌نژاد، جواد (1387). کوششی در آموزش خط سیاق. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  • طلایی، حسن، نوراللهی، علی و فیروزمندی‌شیره‌جین، بهمن (1393). قوم‌باستان‌شناسی کوچ‌نشینی و ایل‌راه‌های غرب زاگرس مرکزی. جامعه‌شناسی تاریخی، 13، 163-195.
  • طیبی، حشمت‌الله (1380). جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی ایلات و عشایر. تهران: دانشگاه تهران.
  • فیلبرگ، کارل گونار (1369). ایل پاپی: کوچ‌نشینان شمال غرب ایران. ترجمۀ اصغر کریمی. تهران: یساولی.
  • فیلبرگ، کارل گونار (1372). سیاه‌چادر: مسکن کوچ‌نشینان و نیمه‌کوچ‌نشینان جهان در پویۀ تاریخ. ترجمۀ اصغر کریمی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
  • فیلد، هنری (1343). مردم‌شناسی ایران. ترجمۀ عبدالله فریار. ‫ت‍ه‍ران‫: فرانکلین.
  • کالمایر، پیتر (1376). مفرغ‌های قابل تاریخ‌گذاری لرستان و کرمانشاه. ترجمۀ محمد عاصمی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  • کامرون، جورج (1365). ایران در سپیده‌دم تاریخ. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • کرزن، جرج ناتانیل (1373). ایران و قضیۀ ایران. ترجمۀ وحید مازندرانی. جلد اول. تهران: علمی و فرهنگی.
  • گروته، هوگو (1369). سفرنامۀ گروته. ترجمۀ مجید جلیلوند. تهران: مرکز.
  • گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی. ترجمۀ عیسی بهنام. تهران: علمی و فرهنگی.
  • لمتون، آن (1362). تاریخ ایلات ایران. ترجمۀ علی تبریزی. در ایلات و عشایر: مجموعه مقالات. تهران: آگاه، صص 195-241.
  • مجد، محمدقلی (1387). قحطی بزرگ. ترجمۀ محمد کریمی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
  • محلاتی، حاج سیاح (2536). خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت. به کوشش حمید سیاح و سیف‌الله گلکار. تهران: امیرکبیر.
  • مسعود محمد (1991). موسوعه العشائر العراقیه. الجزء السادس. المؤلف: ثامر عبدالحسن العامری. لندن: مکتبه الصفا و المروی.
  • مشیری، سیدرحیم (1356). اساس و پایه‌های جغرافیایی و پراکندگی نومادیزم. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 24(1-2)، 229-244.
  • مشیری، سیدرحیم (1381). جغرافیای کوچ‌نشینی. تهران: سمت.
  • مشیری، سیدرحیم و مولایی، نصرالله (1379). درآمدی بر اقتصاد کوچ‌نشینان ایران. تهران: قومس.
  • ملکم، سرجان (1379). تاریخ کامل ایران. جلد دوم. ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت. تهران: افسون.
  • مجیدزاده، یوسف (1376). تاریخ و تمدن بین‌النهرین (تاریخ سیاسی). جلد اول. تهران: نشر دانشگاهی.
  • ناصرالدین‌شاه قاجار (1372). شهریار جاده‌ها. به کوشش محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی. تهران: سازمان اسناد ایران.
  • ناصرالدین‌شاه قاجار (1387). سفرنامۀ عراق عجم. به تصحیح میرهاشم محدث. تهران: اطلاعات.
  • نگهبان، عزت‌الله (1375). شوش کهن‌ترین مرکز شهرنشینی جهان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  • نظام‌السلطنه مافی، حسینقلی‌خان (1362). خاطرات و اسناد حسینقلی‌خان نظام‌السلطنه مافی. تهران: نشر تاریخ ایران.
  • نوراللهی، علی (1390). بررسی قوم‌باستان‌شناسی کوچ‌نشینی و ایل‌راه‌های مناطق شمالی استان ایلام. فرهنگ ایلام، 32-33، 93-116.
  • نوراللهی، علی (1394). بررسی باستان‌شناختی گورستان‌های عصر آهن III-I حوزۀ رود گنگیر ایوان. پایان‌نامۀ دکتری. دانشگاه علوم تحقیقات تهران. تهران.
  • نوراللهی، علی (1395). علل و زمینه‌های تخته‌قاپو‌کردن عشایر استان ایلام در دوران معاصر براساس نظریۀ سیستم‌ها (مطالعۀ موردی: ایل خزل). فره‌وشی، 2، 107-113.
  • نوراللهی، علی (1397). یاریگری در میان کوچ‌نشینان و نیمه‌کوچ‌نشینان تیرۀ قلی‌وند ایل خزل ایلام. فرهنگ مردم ایران، 55، 89-115.
  • نوراللهی، علی (1398). قوم‌باستان‌شناسی نمک در زاگرس مرکزی، در مفاخر میراث فرهنگی 5، فر فیروز، جشن‌نامۀ دکتر فیروز باقرزاده. به کوشش احمد محیط طباطبایی و شاهین آریامنش، انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، با همکاری انتشارات آریارمنا. گروه پژوهشی باستانکاوی تیسافرن. تهران، صص 477-529.
  • نوراللهی، علی (1399). علل ورود و عقب‌نشینی نیروهای روس در جنگ جهانی اول در پشتکوه (ایلام). مطالعات ایران‌شناسی، 19، 133-154.
  • نوراللهی، علی (1400الف). گورستان‌های عصر آهن دشت میانکوهی آسمان‌آباد استان ایلام در زاگرس مرکزی. پژوهشنامۀ ایران باستان، 1(2)، 1-54.
  • نوراللهی، علی (1400ب). آیین و شیوۀ تدفین ایل‌های غرب زاگرس مرکزی. فصلنامۀ ایران ورجاوند، 6، 69-104.
  • نوراللهی، علی (1401). خورد و خوراک کوچ‌نشینان شمال استان ایلام از منظر انسان‌شناسی-باستان‌شناسی. فرهنگ مردم ایران، 68، در دست چاپ.
  • نوراللهی، علی، طلایی، حسن و فیروزمندی، بهمن (1395). قوم‌باستان‌شناختی راهکارهای شکار حوزۀ رود گنگیر ایوان، در غرب زاگرس مرکزی. جامعه‌شناسی تاریخی، ۸(۲)، 197-231.
  • نوراللهی، علی (1396). جایگاه زن در عصر آهن با تکیه بر مطالعات قوم‌باستان‌شناسی در میان کوچ‌نشینان غرب زاگرس مرکزی (ایل خزل، کلهر و ملکشاهی)، سرو سیمین: یادنامۀ دکتر سیمین دانشور. به کوشش شاهین آریامنش. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، صص 131-161.
  • نیک‌خلق، علی‌اکبر و علی عسگری نوری (1388). زمینۀ جامعه‌شناسی عشایر ایران. تهران: چاپخش.
  • ولی، عباس (1380). ایران پیش از سرمایه‌داری. ترجمۀ حسن شمس‌آوری. تهران: مرکز.
  • هدایت (مخبرالسلطنه)، مهدی‌قلی (1344). خاطرات و خطرات. تهران: کتاب‌فروشی زوار.
  • Alden, J. R. (2015).T. Potts, Nomadism in Iran: from antiquity to the modern era. Xxv+558 pages, 21 b&w illustrations, 5 tables. 2014. Oxford: Oxford University Press; 978-0-19-933079-9 hardback £55, Antiquity / Volume 89 / Issue 346 / August, pp. 996-997. DOI: https: //doi.org/10.15184/aqy.2015.66.
  • Amanolahi Baharvand, S. (1975). The Baharvand Former Pastoralists of Iran. PhD Thesis of Anthropology. Rice University. Unpublished.
  • Kuhrt, A. (1995). The Ancient Near East (3000-330 B.C). Vol. II. London and New York: Routladge.
  • Barth, F. (1953). Principles of Social Organization in Southern Kurdistan. Universitetets Etnografiske Museum. Bulletin 7. Oslo: Universitetets Etnografiske Museum.
  • Barth, F. (1961). Nomads of South Persia: the Basseri Tribe of the Khamseh Confederacy. Little, Brown and Company, Boston.
  • Barth, F. (1962). Nomadism in the Mountain and Plateau Areas of South West Asia. In The Problems of the Arid Zone: The Proceedings of the Paris Symposium Arid Zone Research, 18, Paris: UNESCO, 1962, pp. 341–355.
  • Black Michaud, J. (1974). An ethnographic and ecological survey of Luristan, Western Persia: modernization in a nomadic pastoral society. Journal Middle Eastern Studies, 10, 210-228.
  • Black Michaud, J. (1986). Sheep and Land: The Economics of Power in a Tribal Society. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Brinkman, J. A. (1977). Materials and Studies for Kassite History 1. Chicago: The Oriental Institute, MSKH1.
  • Fleming, S. J. V. C., Pigott, C. P., Swann, S. K., Nash, Haernck, E., & OverLaert, B. (2006). The Archaeometallurgy of WarKabud. Western Iran. Iranica Antiqua, XLI, 31-57.
  • Liverani, M. (1988). Antico Oriente: Storia, Societa, Economia. Bari -Roma: Laterza.
  • Goff, C. (1968). Luristan in the first half of the first millennium B.C. Iran, 6, 105-134.
  • Gribb, R. (1991). Nomad in Archaeology. Cambrige University Press, Cambrige.
  • Mortensen, I. D. (1993). Nomads of Luristan, History, Material culture, and Pastoralism in western Iran. London: Thames and Hudson.
  • Grayson, A. K., & Levine, L. D. (1975). The Assyrian Relief from Shikaft-i Gulgul. Iranica Antiqua, Leiden, XI, 29-37.
  • Reade, J. E. (1977). Shikaft-e Gulgul: Its Date and Symbolism. Vol. XII; Vanden Berghe, L., Pusht-i Kūh, Luristān. Iran, London, 1973, Vol. XI, 33-48.
  • Roux, G. (1964). Ancient Iraq. London: Gorge Allen & Unwin Ltd.
  • Haerinck, E. (2011). Painted pottery of the first half of the early Bronze Age (Late 4th-first centuries of the 3rd millennium BC) in Luristan, W-Iran. Iranica Antiqua, 46, 55-106.
  • Haerinck, Ernie and Bruno Overlaet (1999). "Djub-i Gauhar and GulKhanan Murdah: Iron Age III Graveyards in the Aivan Plain, Luristan excavation documents 3", Leuven: Acta Iranica 36.
  • Haerinck, E., & Overlaet, B. (1998). Chamahzi Mumah: An Iron Age III Graveyard. Luristan excavation documents 2, Acta Iranica 33, Leuven.
  • Haerinck, E., & Overlaet, B. (2004). The Iron Age III Graveyard at War Kabud, Pusht-i Kuh, Luristan, Luristan excavation documents 5, ActaIranica 42, Leuven.
  • Haerinck, E., & Overlaet, B. (2006). The Early Bronze Age at Bani Surmah. Luristan Pusht-i Kuh (Luristan Excavation Documents 6), Acta Iranica 43, Peeters, Leuven.
  • Haerinck, E., & Overlaet, B. (2008). The Early Bronze Age at Kalleh Nisar, Luristan Pusht-i Kuh (Luristan Excavation Documents 7), Acta Iranica 46, Peeters, Leuven.
  • Henrickson, E.F. (1985 a). “an Update Chronology of the Central Zagros Chalcolithic”, Iran, N.XIII, pp.64-108.
  • Henrickson, E.F. (1985 b). “the Early Development of Pastoralism in the Central Zagros Highlands (luristan)”, Iranica Antiqua, N.20, pp.1-42.
  • Hole, F. (1980). The Prehistory of herding: Some suggestions from ethnography”. In Barrelet, M. T (ed.), LArcheologie de ITraq du debut de Vepoque Neolitique a 333 avant notre ere, Editions de la Centre National de la Recherche Scientifique, Paris, pp. 119-130.
  • Heinz, . (1995). Migration und Assimilation im 2. Jt. V. Chr.: Die Kassiten. In zwischen Euphrat und Indus. Aktuelle Forschungsprobleme in der Vorderasiatischen Archäologie, Bartl and others, Hildesheim/New York, pp.165 - 174.
  • http: //ilam.investiniran.ir/fa/ilam0
  • Moorey, P. R. S. (1974a). Ancient bronzes from Luristan. London: British museum.
  • Moorey, P. R. S. (1974b). Ancient Persians Bronzes. London: Faber& Faber.
  • Moorey, P. R. S. (1969). Prehistoric Copper and Bronze Metallurgy in Western Iran (with special reference to Lilristin). Iran, VII, 131-155.
  • Ovelaet, B. (2003). The Early Iron Age in the pusht - I kuh, Luristean (LuristanExcavtion Documents 1, 2, 3, 4), Acta Iranica, 3e serie, Leuven.
  • Nourallahi, A. (2016). Women’s Status in the Iron Age Based on Ethno-archaeological Studies of the West Central Zagros Nomads. The Silk Road, 14, 196–208.
  • Potts, D.T. (2014). Nomadism in Iran: from antiquity to the modern era, Oxford, Oxford University Press.
  • Potts,D.T. (2006). Elamites and Kassites in the Persian Gulf. Journal of Near Eastern Studies, 65, 111-119.
  • Spooner, B. (1973), the Cultural Ecology of Pastoral Nomads. Reading, Mass Addison-Wesley Publishing Co.
  • Spooner, B. (1972),”The status of nomadism as a Cultural Phenomenon in the middle east”, Perspectives on Nomadism Irons, William; Dyson-Hudson, Neville (eds.)Published by E. J. Brill, Leiden,pp.122-131.
  • Vanden Berghe, L. (1968), Het Archeologisch onderzoek Noor De Branscultur Van Luristan, Opgravingen In pusht-ikouh, kalwale En warkabud (1965 en 1966) Les Recherches Archeol giques Dans le Luristan Fouilles Dans Le pusht-i- kouh kalwali et warkabud, Brussel.
  • Van der Spek, R. J. (1979). The Assyrian Royal Rock Inscription from Shikaft-i Gulgul. Iranica Antiqua, Leiden, XII, 45-47.
  • Watson, P. J. (1979). Archaeological Ethnography in Western Iran. Tucson (Arizona), the University of Arizona Press.
  • Watson, P. J. (1999). Ethnographic Analogy and Ethnoarchaeology. In Archaeology, History and Culture in Palestine and the Near East: Essays in Memory of Albert E. Glock, edited by T. Kapitan. American Schools of Oriental Research, ASOR Books, Volume 3. Atlanta, GA: Scholar's Press, pp. 47-65.
  • Zadok, R. (2002). The Ethno-Linguistic Character of Northwestren Iran and Kurdistan in the Neo-Assyrian Period. Iran, 40, 89-151.
  • Zagarell, A. (1982). The Prehistory of the Northeast Bahtiyari Mountains, Iran. The Rise of a Highland Way of Life. Beihefte zum Tiibinger Atlas des Vorderen Orients 42, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden, Germany.
  • Zagarell, A. (1975). Nomad and Settled in the Bakhtiari Mountains. Sociologus, 25, 127-38.

 

پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران
دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 23
پایگاه‌های نمایه‌کننده
شهریور 1401
صفحه 273-335

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار