مفهوم پتانسیل فرهنگی در نظام نظری مرتضی فرهادی تاملی در مساله ابداع مفاهیم نظری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه مطالعات فرهنگی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی - وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

10.22059/ijar.2025.375388.459875

چکیده

هدف: یکی از موضوعات مهم در علوم اجتماعی ایران، طرح پرسش از امکان طرح مفاهیم نظریات علوم اجتماعی بدیع است. اینکه علوم اجتماعی ایرانی تواسنته در نسبت با زیست بوم ایران و در بستر مطالعات جهانی، مفاهیم نظری خاصی را ابداع کند و این مفاهیم در نسبت با موادر مشابه جهانی چه مختصاتی داشته اند، پرسش محوری در این مقاله است. بر این اساس به جای طرح مباحث نظری به سراغ مطالعه موردی نظام مفهومی یکی از کسانی که در ایران تلاش کرده نظام نظری و مفهومی جدید بسازد رفته ام. از این منظر مساله آنست که آیا محققان ایرانی در آثار تولید شده خودشان که حاصل پژوهش های میدانی آنها در جامعه ایرانی باشد، توانسته اند ابداع مفهومی و نظری خاصی داشته باشند. مرتضی فرهادی انسان شناس و جامعه شناس در دانشگاه علامه بواسطه نیم قرن مطالعات میدانی در جامعه ایرانی تلاش کرده حول پادارایم یاریگری، نظریه اجتماعی و نظام مفهومی خاص خودش را بسازد.
روش­شناسی: در این مقاله به مفهوم پتانسیل فرهنگی در نظام نظری او و در بستر آثار علمی او پرداخته شده است. مرتضی فرهادی که بیشتر برای نظریه پردازی اش درباب مفهوم یاریگری و فهم جامعه بر اساس این ویژگی بنیادین در روابط انسانی شهرت داردو در کنار کارهای نظری و میدانی گسترده ای که برای توسعه این مفهوم و کاربست آن انجام داده، ابداع های نظری و مفهومی فرعی ای هم داشته که قابلیت های لازم برای کاربست در مطالعه فرهنگ و جامعه را دارند. در این میان مفهوم پتانسیل فرهنگی یکی از آن مفاهیم است.
یافته­ها: پتانسیل فرهنگی بیانگر چارچوب های شناختی، ارزشی و مهارتی یک گروه اجتماعی (در سطح روستا، شهر و تمدن) است که در بستر تاریخ و از خلال تجارت آنها برای تنظیم رابطه شان با محیط زیست شکل گرفته است. از این رو این مفهوم دلالت های خاصی در نسبت با پروبلماتیک پایداری دارد . پتانسیل فرهنگی عملا بخشی از میراث ناملموس یک فرهنگ است که مستلزم بازشناسی و استفاده خلاقانه از آن برای مواجهه با مشکلات پیش روی جوامع است. پتانسیل فرهنگی، مفهومی نسبتا سیال است که بیشتر به خاطر سیال بودن مفهوم فرهنگ این خصیصه را پیدا کرده است. به همین سبب پتانسیل فرهنگی از یک سو دانش­ها را شامل می شود و از سوی دیگر ارزش­ها و همچنین مهارت ها و توانایی­ها و حتی الگوهای روابط اجتماعی. بر این اساس مفهوم پتانسیل فرهنگی نوعی خوشه بندی درونی بین عناصر یک فرهنگ و مولفه های تشکیل دهنده آن است.
نتیجه­ گیری: فرهادی سعی کرده که نه تنها ازین مفهوم برای بازشناسی وضعیت فعلی جامعه امروز و تاریخ آن استفاده کند، بلکه همچنین از این مفهوم برای آسیب شناسی وضعیت امروز و بحران های آن و مهمتر از همه برای سیاستگذاری و ارائه راهکارهایی برای آینده این فرهنگ و جامعه استفاده کند. از این منظر این مفهوم نوعی ابزار نظری برای بازاندیشی انتقادی برای فهم گذشته، حال و آینده جامعه است

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The concept of cultural potential in the theoretical approach of Morteza Farhadi

نویسنده [English]

  • Jabar Rahmani
Associate Professor, Research Institute for Cultural and Social Studies - Ministry of Science, Research and Technology
چکیده [English]

Purpose: One of the important issues in Iranian social sciences is the question of the possibility of proposing concepts of original social science theories. Whether Iranian social sciences, through the medium of the Iranian ecosystem and in the context of global studies, have invented specific theoretical concepts in relation to global similar materials, and what characteristics these concepts have had in relation to similar global materials, is the central question in this article. Accordingly, instead of proposing theoretical discussions, I have gone to a case study of the conceptual system of one of those who have tried to build a new theoretical and conceptual system in Iran. From this perspective, the question is whether Iranian researchers have been able to invent a specific conceptual and theoretical concept in their own produced works, which are the result of their field research in Iranian society. Morteza Farhadi, an anthropologist and sociologist at Allameh University, has tried to build his own social theory and conceptual system around the principles of assistance through half a century of field studies in Iranian society.
Methodology: This article deals with the concept of cultural potential in his theoretical system and in the context of his scientific works. Morteza Farhadi, who is best known for his theorizing on the concept of helping and understanding society based on this fundamental feature in human relations, and in addition to the extensive theoretical and field work he has done to develop this concept and its application, has also made theoretical and sub-conceptual innovations that have the necessary capabilities for application in the study of culture and society. Among these, the concept of cultural potential is one of those concepts.
Findings: Cultural potential expresses the cognitive, value and skill frameworks of a social group (at the village, city and civilization levels) that have been formed in the context of history and through their trade to regulate their relationship with the environment. Therefore, this concept has specific implications in relation to the sustainability problem. Cultural potential is practically part of the intangible heritage of a culture that requires its recognition and creative use to face the problems facing societies. Cultural potential is a relatively fluid concept that has acquired this characteristic mainly due to the fluidity of the concept of culture. For this reason, cultural potential includes knowledge on the one hand, and values, skills, abilities, and even patterns of social relationships on the other. Accordingly, the concept of cultural potential is a kind of internal clustering between the elements of a culture and its constituent components.
Conclusion: Farhadi has tried to use this concept not only to recognize the current state of today's society and its history, but also to use this concept to diagnose the current situation and its crises, and most importantly, to make policies and provide solutions for the future of this culture and society. From this perspective, this concept is a kind of theoretical tool for critical reflection to understand the past, present, and future of society

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morteza Farhadi
  • Native Anthropology
  • Cultural Potential
  • Iranian Culture
  • Critical Reflexivity

مراجع

اسمیت، فیلیپ. (1383) درآمدی بر نظریه فرهنگی، حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
اصغریان جدی، احمد ، قبادی، مهناز (1383) "بیمارستان صحرایى ضد انفجار در ایران : (تجلى یاریگرى دانش طب و مهندسى نظامى در پشتیبانى درمانى مجروحان)"، مجله طب نظامی، 6 (2)، 143-152.
اعتمادی فرد، مهدی و صدوقی نیا، طیبه. (۱۳۹۶)، واکاوی الگوی امتناع نظریه جامعه شناسی و علوم اجتماعی اسلامی در ایران، فصلنامه علمی-پژوهشی اسلام و علوم اجتماعی؛ 5(2)، ۱۱۲-۱۳۷
باقری، شهلا (1389)، راهبرد نظریه پردازی در جامعه شناسی جنسیت و جامعه شناسی خانواده، مجله مطالعات راهبردی زنان، 13 (50)، 230-259.
باقری، یاسر. (۱۴۰۲)، توصیف ژرف سه بعدی: واکاوی عناصر بنیادین پژوهش در آثار مرتضی فرهادی»؛ فصنامه علمی روش شناسی علوم انسانی؛ 29 (114)، ۱-۱۷.
بختیاری، محمد عزیز و حسامی، فاضل. (1382) درآمدی بر نظریه‌های اجتماعی دین؛ تهران: موسسه پژوهشی و آموزشی امام خمینی.
بسنیه، پیر. (1340)، روش مردم‌شناسی، علی محمد کاردان، تهران: دانشگاه تهران.
بوراوی،‌ مایکل. (1387)، درباره جامعه شناسی مردم مدار، نازنین شاهرکنی؛ مجله جامعه ایران، 8(1)، 168-201
بوردیو،‌پیر (1396) انسان آکادمیک؛ رضاکاویانی؛ تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
بیتس، دانیل و پلاگ، فرد. (1375)، انسان‌شناسی فرهنگی، محسن ثلاثی، تهران: علمی.
پارسانیا، حمید و اسکندری نداف، علی. (۱۴۰۰)، علم جامعه شناسی در ایران از منظر جامعه شناسان ایرانی، فصلنامه مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، 9 (18)، ۱۷۵-۲۰۵.
پلتو، پرتی.ژ. (1375)، روش‌تحقیق در انسان‌شناسی، محسن ثلاثی، تهران: علمی.
تهرانیان، مجید. (1396) دانشگاه،‌ ارتباطات و توسعه ملی در ایران (به کوشش هادی خانیکی). تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
توفیق، ابراهیم. (۱۳۹۰)، جامعه دوران گذار و گفتمان پسااستعماری: تاملی در بحران علوم اجتماعی در ایران، مجله جامعه شناسی ایران، 12 (1 و 2)، ۳-۳۹.
توفیق، ابراهیم. (1396) درباره نظام دانش؛ تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
توکلی زاده و همکاران (۱۳۹۳)، استناد به انتشارات ملی، سنجهای برای بومی سازی علم: مطالعة نشریات علمی-پژوهشی حوزة علوم اجتماعی ایران در سالهای 1389-1381، پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، 30 (2)، ۳۳۷-۳۵۶
ثریا، سید مهدی. (1377)، مردم شناسی کاربردی و کاربرد مردم شناسی، نامه علوم اجتماعی، ۱۱(1)، 25-32.
حسن‌زاده، علیرضا. و امیری، نادر. (1387) مردم‌شناسی ایرانی: چالش‌ها و پرسش‌‌ها؛ تهران: نشر افکار و پژوهشکده مردم شناسی.
دالوند، حمیدرضا. (1398)، تاریخ مردم شناسی و فرهنگ مردم در روزگار پهلوی؛ ‌تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
ذکایی، محمدسعید. و امیری مقدم، محدثه. (۱۴۰۰)، سیر تحولات تاریخی روش کیفی در علوم اجتماعی معاصر ایران، مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران، 15 (1)، ۱-۳۴.
راغفر، حسین. (۱۳۹۰)، اقتصاد سیاسی علوم اجتماعی در ایران: چالشها و فرصتها، مجلة مطالعات اجتماعی ایران، 5 (4)، ۴۵-۶۱.
رحمانی، جبار. (۱۴۰۰) مردم نگاری ایرانی؛ تهران: موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
رحمانی،‌ جبار. (1396)، پرسش از دانشگاه ایرانی؛‌ تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
ساغروانی، سیما و همکاران. (1393)، تحمیل نظریه به داده ها یا ظهور نظریه از داده ها، مجله پژوهشنامه تعلیم و تربیت، 4(1)، 151-170
سروش، عبدالکریم. (۱۳۷۶) نکاتی چند در مورد تحقیقات علوم اجتماعی در ایران، جامعه شناسی ایران، 2 (1)، 10-25.
سعید، ادوارد. (1371) شرق‌شناسی، عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سیدین، ندا. (1399)، جایگاه و پایگاه زن در آثار دکتر مرتضی فرهادی مردم شناس برجسته معاصر ایران، مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه شناسی، 3 (12)، 45-52.
طغیانی، میثم. (1391)، در چشم باد: درباره مرتضی فرهادی، ماهنامه سوره، 60-61.
عسگری خانقاه، اصغر. (1377)، انسان شناسی کاربردی و آیندة‌ انسان شناسی، نامه علوم اجتماعی، 11، 95-69.
عسگری خانقاه، اصغر و آزاد ارمکی، تقی. (1377)، سهم جلال آل احمد در شکل‌گیری پژوهش های فرهنگی و اجتماعی ایران، نامه علوم اجتماعی، 11، 30-9.
العطاس،‌ فرید. (1397)، گفتمان­های دگر واره در علوم اجتماعی آسیا؛ محمد امین قانعی راد و ابولفصل مرشدی؛ تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فاضلی،  نعمت الله. (1396)، علوم انسانی و اجتماعی در ایران؛ تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فاضلی، نعمت الله. (1385)، چالش ها و پرسش های انسان شناسی ایرانی، کنگره ملی علوم انسانی، تهران
فاضلی، نعمت‌الله. (1385)، انسان‌شناسی را چرا و چگونه آموزش می‌دهیم، فلصنامه علوم اجتماعی، 33.
فرهادی، مرتضی. ( ۱۳۸۲)، کشتکاری و فرهنگ (چون و چراهایی بر کشاورزی صنعتی و  شیوه‌های سنتی به‌ورزی و بهداری و توان‌بخشی زمین در ایران...)، تهران: مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی.
فرهادی، مرتضی. ( ۱۳۹۴ -الف)، فرهنگ یاریگری در ایران:  جلد اول، یاریگری سنتی در آبیاری و کشتکاری؛ تهران: مرکز نشر دانشگاهی
فرهادی، مرتضی. (۱۳۷۲)، نگاهی به اهمیت و پیشینه کبوترخانه‌های ایران، تهران: جشنواره هنری ادبی روستا.
فرهادی، مرتضی. (۱۳۷۸)، موزه‌های بازیافته (گمانه‌زنی‌هایی در فرهنگ عشایر و روستاییان سیرجان، بافت، بردسیر و شهر بابک استان کرمان)، کرمان: کرمان‌شناسی.
فرهادی، مرتضی. (۱۳۹۳)، ‌واره. درآمدی به مردم شناسی و جامعه شناسی تعاون؛ تهران: سهامی انتشار.
فرهادی، مرتضی. (۱۳۹۴ -ب)‌، کمره نامه: هشت در به هشت منظر از هفت هزار خوان (هشت ریزمردمنگاری از فرهنگ فرادادی مردم کمره – شهرستان خمین؛ تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
فرهادی، مرتضی. (۱۳۹۷ - الف)، انسانشناسی یاریگری؛ اراک: انتشارات حبله رود
فرهادی، مرتضی. (۱۳۹۷‌ - ب)، صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن: انسانشناسی توسعه نیافتگی؛ تهران: دانشگاه علامه طباطبایی
فرهادی، مرتضی. (۱۳۹۷ - ج)، مکتب نوسازی و دشواری های بومی سازی در ایران؛ تهران: موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فرهادی، مرتضی. (با همکاری مرتضی سالمی) (۱۳۹۸)، به راه بادیه رفتن؛ نقد علوم اجتماعی و بن لادهای آن در ایران؛ تهران: حبله رود
فکوهی، ناصر. (1381)، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی، تهران: نی.
فی، برایان. (1381)، فلسفه امروزین علوم اجتماعی، خشایار دیهیمی، تهران: طرح نو.
فیاض، ابراهیم. (1391)، کار دکتر فرهادی "مردمشناسی آینده" است؛ ماهنامه سوره، شماره 61-60.
قانعی راد،‌ محمد امین و خسرو خاور، ‌فرهاد. (1390)، جامعه شناسی کنشگران علمی در ایران. تهران: نشر علم.
کوش، دنی. (1381)، مفهوم فرهنگ در علوم اجتماعی، فریدون وحیدا، تهران: سروش.
کاظمی، عباس. (۱۴۰۱) سفرنظریه ها؛ تهران: نشر اگر
کوثری، مسعود. (1377)، کفایت نظری مفاهیم در انسان شناسی ایران، نامه علوم اجتماعی، 11.
لطفی، بهنام. (۱۳۹۱)، واره: یک تعاونی به وسعت ایران؛ درباره تلاش دکتر مرتضی فرهادی تولید دانش بومی»؛ مجله سوره اندیشه، 60 و 60، ۴۹-۵۰.
مالینوفسکی، برانسیلاو. (1387) نظریه علمی فرهنگ؛ منوچهر فرهومند؛ تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
محمدی، محمد علی. (۱۳۹۰)، چالش میان گفتمان های علوم اجتماعی و پارادایم قدرت در ایران، مجلة مطالعات اجتماعی ایران، 5 (4)، ۱۱۳-۱۳۱
مطیع، ناهید. (۱۳۸۱)، نقد کتاب واره: نوعی تعاونی سنتی هن و زنانه در ایران، فصلنامه علوم اجتماعی، 17، ۱۵۵-۱۶۰.
مقصودی، منیژه. (1377)، ارزیابی وضعیت کنونی مردم شناسی در ایران، نامه علوم اجتماعی، 11.
مهام، محمود. (1389)، تغییرات پارادایمی در تحلیل مسائل اجتماعی: از رقابت تا همکاری، نشریه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 2 (5)، 116-117.
مهام، محمود. (1399)، رقابت و نظم اجتماعی؛ نقد جامعه‌‌شناسی گسسته‌‌گرا بر مبنای یافته‌‌های «انسان‌‌شناسی یاریگری»، مجله راهبرد فرهنگ، تا13 (50)، 53-84.
موسوی، یعقوب و رحیمی سجاسی، مریم. (1389)، فقر نظریه پردازی: پیشنهاد مدلی تبیینی برای وضعیت رشد جامعه شناسی در ایران، مجله مسائل اجتماعی ایران؛ سال اول، شماره 2 زمستان 1389. صص: 169-192
میرفردی، اصغر. (1394)، چالش ها و فرصت های تولید علم و نظریه پردازی در حوزه علم جامعه شناسی در ایران، فصلنامه سیاست های راهبردی کلان، 3(9)، 1-20.
وبر، ماکس. (1385)، مفاهیم اساسی در جامعه شناسی؛ احمد صدارتی؛ تهران: مرکز
Atkinson, P. (1990), Ethnograhic lmgination, NewYork: Routledge.
Bowie, F. (2000), Anthropology of Religion, Oxford: Blackwell.
Duranti, A. (1997), Linguistic Anthropology, NewYork: Cambridge.
Eastman.C.M. (1994), Aspect of language and Culture, Washington, Chandler & Sharp.
Edgar, A. and Sedywick, P. (2000), Cultural Theory, NewYork: Routledge.
Eriksen, Th.H and Nielsen, F. S. (2001), A History of Anthropology.
Geertz, C. (1973), Interpretation of Cultures , New York: Basic Book
Hastrup, K. (1995), A passage to Anthropology, NewYork: Routledge.
Smith, P. (2001) Cultural Theory; Oxford: Blackwell.
پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران
دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 26
پایگاه‌های نمایه‌کننده
اسفند 1403
صفحه 198-219

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار